بررسی مصادیق تبرج زنان در جاهلیت اولی ومدرن
پژوهشگر:عزیزه اصغری
رتبه اول همایش حجاب شهرستان بناب
چکیده
تبرج نوعی غریزه ی جنسی و به معنای هر گونه اظهار و خودنمایی است که اظهار به جای آن مورد توصیه ی منابع دینی و از بروز نابجای آن منع شده است. شواهد تاریخی و تفسیری از بروز آن در جاهلیت- که مفهومی فرا مکانی و زمانی و به معنای خودمحوری به جای خدا محوری و حذف خدا از تمامی ابعاد زندگی است و به اعتباری قابل تقسیم به جاهلیت اولی و مدرن می باشد- خبر داده است. با این بیان مصادیق تبرج در جاهلیت اولی و مدرن چیست؟ حاصل تحقیق این است که چون تبرج عنوانی کلی است، هرگونه اظهار زینت زنانگی، چه ظاهری و چه باطنی را در برمی گیرد؛ بنابراین در قالب های مختلف پوششی، رفتاری و گفتاری قابل نمایش بوده و فتوای فقها نیز در تمام مواردی که موجبات فتنه و فساد باشد، حرمت می باشد.روش مورد استناد، کتابخانه ای و فیش برداری و روش حل مساله، تعریفی و تبیینی است که از منابع معتبر تاریخی و تفسیری بهره گرفته شده است.
کلید واژه: جاهلیت ، جاهلیت اولی،جاهلیت مدرن، تبرج
مقدمه
هدفمندی خلقت در جهت رسیدن تمامی موجودات به کمال وسعادت، اقتضا می کند که خداوند متعال برای تدبیر و تربیت همه ی هستی ،اصول وسنت هایی داشته باشد یکی ا ز سنت های الهی این است که هر موجود لطیف وارزشمند ی را در دل چیز دیگر پنهان نماید تااز دسترس خطرات وبلایادر امان بماند ،همچون حفاظت گل با خار .
حساسیت و آسیب پذیری جنس زن نیز به لحاظ جاذبه های طبیعی اقتضا می کند که طبق یک سنت تکوینی ،گوهر جان خویش را در صدف عفت وحجاب مصون نگه دارد تامبادا هوس بازان در او طمع کنند ؛چرا که خداوند زن را عفیف وپاکدامن می خواهد . اما گاهی انسان به علل مختلف از فطرت تعدی کرده و غرائز حیوانی را ملاک قرار می دهد، در نتیجه نه تنها شخصیت و انسانیتش بر باد می رود بلکه فساد را دامنگیر بشریت می کند . تبرج وخودنمایی زن در برابر نامحرم و بیگانه از جمله این موارداست که بحث آن از نظر شریفتان می گذرد .
طرح مساله
-بیان مساله
یکی از امیال غریزی زنان به عنوان نیمی از اجتماع بشری، تبّرج( خود نمایی و اظهار زیباییهای زنانگی) است که اظهار به جا و نابجای آن قابل بررسی است. اظهار به جای خود نمایی نه تنها آثار و تبعاتی در پی ندارد بلکه از منظر دینی هم مورد تایید و تشویق قرار گرفته است. اما جهت منفی آن زمانی است که علاوه بر ضرر دنیوی و اخروی، خطر آن به جامعه نیز سرایت کند. امروزه این مساله به یک چالش اجتماعی تبدیل شده و کیان فرهنگی جوامع را به خطر انداخته و اگر ریشه یابی و سپس ریشه کن نشود جای بسی نگرانی است.
با توجه به نهی قرآن از تبرج جاهلی و شواهدی بر اثبات جاهلیت مدرن و پیامدهای منفی آن، شناخت جاهلیت اولی و مدرن و بررسی اوضاع زن در هر دو برهه ی زمانی و همچنین بررسی مصادیق تبرج در تمامی جوانب آن ضروری می نماید.
-سوال اصلی:
مصادیق تبرج در جاهلیت اولی و مدرن کدامند؟
-تبار شناسی:
-بحث حاضر یکی از مباحثی است که می تواند در شاخه های مختلف علوم مورد بررسی قرار گیرد. از جمله: علوم تفسیری، تاریخی، روایی، روانشناسی و فقهی که هدف این تحقیق بیشتر بررسی جنبه ی تفسیری،تاریخی و فقهی می باشد.
نوع مساله تعریفی ، تبیینی وتکلیف شناختی وروش جمع آوری اطلاعات، کتابخانه ای و فیش برداری است.
انتظار می رود مسأله به خوبی تعریف و تبیین و مصادیق مختلف تبرج بررسی شود تا زمینه ای برای رفع معضل بزرگ بی حجابی گردد.
-ضرورت و اهمیت
طرح مسأله مذکور در قران کریم و سیره ی اهل بیت(ع) و نهی از آن، نشان از اهمیت فوق العاده ی آن است و با نظر به اینکه حضور زن در اجتماع گاهی اوقات به همراه خودنمایی نابجاست و تبعات ناشی از آن دامنگیر کل جامعه ی اسلامی است، به خصوص امروزه که حضور حد اکثری زنان در جامعه و حد اقلی در خانواده و انجام وظایف همسری و مادری مشاهده می شود، از طرف دیگر اهداف شوم دشمن در براندازی اسلام و حکومت اسلامی با به چالش کشاندن خانواده و جامعه از طریق ترویج بی حیایی و اباحی گری و اشاعه فحشا و منکرت توسط زنان و دختران عملی است. ضرورت بررسی مسأله دو چندان احساس می شود.
-فرضیه:
به نظر می رسد خود نمایی زنان می تواند در قالبهای مختلف پوششی، رفتاری و گفتاری ظهور یابد؟
-پیشینه:
با توجه به اینکه خود آرایی یکی از تمایلات فطری زنان است بروز آن را می توان از همان ابتدای زندگی بشر بر روی کره خاکی دانست که با گذشت زمان و حضور هر چه بیشتر زنان در جامعه، بروز این صفت نیز شدید تر و رنگین تر شده است.
تألیفات مختلف تاریخی در این زمینه عبارتنداز : المفصل فی تاریخ العرب نوشته ی جواد علی و جاهلیت قرن بیستم تألیف سید محمد قطب و جاهلیت مدرن نوشته ی محمد حسین شفیعی سروستانی، که همه بیشتر به تطبیق جاهلیت اولی با مدرن پرداخته اند. در منابع تفسیری چون التبیان شیخ طوسی و تفسیر قمی و فرات کوفی، بیشتر به مفهوم و شیوه ی تبرج پرداخته شده و بیشتر از این مطالبی نیاورده اند.
مفهوم شناسی
قبل از ورود به بحث، ابتدا مفهوم لغوی و اصطلاحی واژگان به صورت دقیق تعریف می شود. مفاهیم عبارتند از: جاهلیت، جاهلیت اولی، جاهلیت مدرن، تبرج
- جاهلیت
واژ ه ی « جاهلیت » از ماده ی « جهل »، در لغت، مصدر جعلی یا اسم مصدر به معنای حالت نادانی است. ( دهخدا/1377/5/7460). که از نظر زمانی، نظرات مختلفی درباره ی آن ارائه شده است. برخی از مفسران آن را از زمان تولد حضرت ابراهیم (ع)، (مترجمان/1377/5/123) و پاره ای دیگر آن را زمان حضرت آدم تا حضرت نوح(ع) دانسته اند.( حسینی شاه/136/10/439). اما به نظر می رسد که دوران قبل از بعثت رسول اکرم (ص).(مکارم/1374/3/608، مترجمان/1377/10/500 ؛طباطبایی/1417/16/462؛ عمر فروخ/1976/39) و از نظر مکانی نیز محدوده ی مشخصی برای آن نیست چرا که بیشتر مصادیقی که از نظر معیار های قرآنی غلط باشد، کارهای جاهلی محسوب می شودو چه بسا بتوان روم و ایران و … را نیز جزو محدوده دانست. ( ر. ک جعفریان/1382/153، پرورش/ بی تا/5).
اما برخی افراد جاهلیت را نقطه مقابل «عقل» و «منطق» دانسته اند. (فروخ/1976/40) و برخی
دیگر آنرا، هر آنچه مخالف علم باشد، در نظر گرفته اند.( مصطفوی/1410ق/2/131). جواد علی نیز جاهلیت را به معنای سفاهت، حماقت، قساوت و خشم و تسلیم ناپذیری در برابر اسلام دانسته است. (جواد علی/بی تا/ 1/45). کتب لغت نیز آان را به حالت نادانی نسبت به خدا، پیامبر، شرایع دین و فخر فروشی به پدران، نسب ، غرور و خود پسندی و مانندآن معنا کرده اند.( طریحی/1417ق/5/364،رشیدی/1371ش/2/80، ابن فارس/1404/11/129).
پس در حالت کلی هر چند عرب آن روز مردمی درس نخوانده و فاقد علم و دانش بودند، اگر در فرهنگ اسلامی به مردم آن روزگار «جاهل» و به آن «عصر» ، « عصر جاهلیت» گفته می شود، نه تنها به علت بی دانشی، بلکه به خاطر بینش غلط و دور از عقل و منطق آنها و پیروی از آداب و رسوم خرافی ود اشتن صفاتی چون: کینه توزی، خود پسندی، فخر فروشی و تعصب کورکورانه است که اسلام به شدت با آنها مبارزه کرد. (ر.ک طباطبایی/ 4/155-151 ، پیشوایی/1386/65)، شوقی ضیف/بی تا/1/39).
- جاهلیت اولی
همانطور که اشاره شد قدر متیقن از جاهلیت، جاهلیت مقارن با عصر پیامبر (ص) می باشد که در کتب تاریخ مطالب زیادی درباره ی آن مطرح گردیده است که مهمترین نمود آن را از نظر علی (ع) بررسی می کنیم.
حضرت در خطبه ی 26 نهج البلاغه، در بیان ماهیت و ویژگی جاهلیت به عادات زشت جاهلی توجه داده و فرموده است: « ان الله قد بعث محمد (ص) نذیرا للعالمین و امنا علی التنزیل و انتم معشر العرب علی شر دین و فی شر دارمنیخون بین حجاره خشن و حیات صم تشربون الکدر و تاکلون الجشب و تسفکون دماءکم و تقطعون ارحامکم. الا صنام فیکم منصوبه و الا ثام بکم معصوبه؛( دشتی/1379/خ 26)؛ خداوند، پیامبر اکرم (ص) را هشدار دهنده ی جهانیان مبعوث کرد تا امین و پاسدار وحی الهی باشد. آن گاه که شما ملت عرب، بدترین دین را داشتید و در بدترین مسکنی زندگی می کردید. میان غارها، سنگها ی خشن و مارهای سمی خطر ناک به شر می بردید. از آب های آلوده می نوشیدید و غذاهای ناگوار می خوردید. خون یکدیگر را به ناحق می ریختید و پیوند خویشاوندی را می بریدید. بت ها میان شما برافراشته بود و گناهان شما را فراگرفته بود.
امام صادق (ع) نیز جاهلیت اولی را با سه ویژگی کفر و نفاق و گمراهی معرفی فرمودند. (کلینی/1362ش/1/377).
-جاهلیت مدرن
شواهدی تفسیری و روایی در دست ا ست که جاهلیت دیگری بنام جاهلیت اولی و مدرن راا ثبات
می کند. صریح ترین آیه در این زمینه، آیه ی 33 سوره ی احزاب است که در روایتی از امام
محمدباقر(ع) در تفسیر آن آمده است که فرمودند: جاهلیت دیگری وجود خواهد داشت.
(قمی/1367/2/193، عروسی حویزی/1415/4/269، مجلسی/1404ق/22/189).
از پیامبر اکرم (ص) نیز روایت شده است: « من بین دو جاهلیت که دومین آن سخت تر از اولی است، بر انگیخته شده ام». ( الرشیدی/بی تا/173 به نقل از شفیعی سروستانی/ 1389/11).
این حدیث شریف نیز از جاهلیتی شدید تر از جاهلیت اولی خبر می دهد که به طریق اولی وجود آن را هم اثبات می کند.
جاهلیت اول با بعثت پیامبر آخرالزمان و نزول وحی تعالی بخش و رنج و تحمل آخرین رسول رفع نشد و دنیای امروز با همه ی پیشرفت های علمی و تمدن عظیم و بی سابقه ی بشری که ادعای آن گوش فلک را کر کرده است همچنان گرفتار آن است.
نگاه واقع بینانه به جهان امروز گویای این واقعیت تلخ است که انسان عالم نمای مدرن، گوی سبقت را حتی از جاهلان اولی نیز ربوده، تمامی باورهای بشری را تغییر داده و عالمی نو، آدمی نو و جاهلیتی نو متولد ساخته است.
تفکر اومانیستی (اصالت انسان گرایی )، اخلاق لیبراستی (اباحی گری) و نگاه سکولاریستی (دنیوی گری)، اعلام خارج شدن جان و روح تعالی بخش کتاب الله از فرهنگ و تمدن بشری و غیبت سیره و سنت الله از مناسبات و معاملات فردی و جمعی بشر توأمان جاهلیت نو را پدید آورده است که بشریت در منجلاب و باتلاق آن غوطه ور است و دست و پا می زند و چاره ای جز بازگشت به انسانیت اصیل خویش و تمسک به قران و عترت ندارد و گرنه به خسران و تباهی ابدی دچار خواهد شد.
- تبرج
برای تبرج معانی مختلفی ذکر شده است که عبارتند از:
- تبرج از ماده ی «برج» به معنای ظهور و آشکار ساختن است، لذا بر قصرمرتفع، ساختمان های بلندو… و همچنین بر زنی که زیبایی هایش را در مقابل نامحرم ظاهر می سازد، اطلاق می شود.( مصطفوی/1410ه.ق/1/243) در سایر کتب نیز تبرج اینگونه معنا شده است:
- آنگاه که زن زیبایی های گریبان و چهره را بنمایاند، گفته می شود، تبرج کرده است.(فراهیدی/1410ق/6/114).
- تبرجت المرئة: یعنی زن، زیبایی ها و زینت هایش را در مقابل نامحرم آشکار می سازد. (فیومی/ بی تا/ 2/42).
- نمودن زیبایی ها ( احمد بن فارس/1404ه.ق/1/238). وابن اثیر خود آرایی را نیز به ان اضافه کرده و گفته است: تبرج عبارت است از آشکار نمودن زینت برای نا محرم که این عمل سرزنش شده است.(ابن اثیر/1364ش/1/113).
پس اصل معنای تبرج عبارت است از خود نمایی و خود آرایی و نمودن زیبایی در مقابل نامحرم و مردان بیگانه.
اوضاع زن در جاهلیت اولی
شناخت وضعیت زنان یک جامعه، شاخص مهم برای درک وضعیت فرهنگی و اجتماعی آن جامعه و ملاک خوبی برای قضاوت درباره ی سمت و سوی حرکت ، تعالی یا افول آن به شمار می آید. با این حال عرب جاهلی، کوچکترین ارزشی برای زن قائل نبود . زنان در این دوره از همه ی حقوق فردی و اجتماعی، حتی حق ارث و مالکیت محروم بودند و مانند کالایی خرید و فروش می شدند. (سبحانی/بی تا/1/50).
شاهد این ادعا، آیات صریح 58-59 سورۀ مبارکۀ نحل، آیۀ 17 سورۀ زخرف و آیۀ 31 اسراء و آیه ی8تکویر می باشد که کشتن اولاد از ترس تنگدستی، زنده به گور کردن دختران و خوار وخفیف شمردن جنس زن، از جمله اقداماتی است که به خوبی تصویر گر اوضاع زن در این برهۀ زمانی است.
با نگاهی به مفاد شرط های بیعت زنان با رسول گرامی اسلام (ص) در آیۀ 12 سورۀ ممتحنه و همچنین توجه به آیۀ 33 احزاب، عمق فساد و تباهی حاکم بر زنان عصر جاهلی را می توان در یافت.قرآن کریم در این باره چنین می فرماید:
« یا ایها النبی اذا جاءک المومنات یبایعنک علی ان لا یشرکن بالله شیئا و لایسرقن و لایزنین و لایقتلن اولادهن و لا یاتین ببهتان یفترینه بین ایدیهن و ارجلهن و لا یعصینک فی معروف فبایعن و استغفرلهن ان الله غفور رحیم»؛( ممتحنه/12)؛ ای پیامبر! چون زنان با ایمان نزد تو آیند که {با این شرط} با تو بیعت کنند که چیزی را با خدا شریک نسازند، دزدی نکنند، زنا نکنند و فرزندان خود را نکشند و بچه های حرام زاده ای را که پس انداخته اند با بهتان ( وحیله) به شوهر نبندند و در (کار) نیک از تو نافرمانی نکنند، با آنان بیعت کن و از خدا برای آنان آمرزش بخواه؛ زیرا خداوند، آمرزنده ی مهربان است.»
با نگاهی به مطالبی که مفسران در تفسیر آیۀ یاد شده مطرح کرده اند، می توان گفت: اعمالی که ترک آنها شرط بیعت با پیامبر (ص)، بیان شده است، به نوعی در آن عصر، میان بیشتر زنان رواج داشته است.(ر.ک:طباطبایی/1374/19/243، طبرسی/9/414) و خداوند با این وسیله خواسته است آنها را از انجام این اعمال بازدارد.
یکی دیگر از ویژگی های نکوهیدۀ ایشان، خود آرایی و خود نمایی در عرضۀ زیور آلات و جاذبه های جنسی خود، در مجامع عمومی بود که موجبات اشاعۀ هر چه بیشتر فحشا و منکرات در جامعه می شد و قرآن در آیۀ 33 احزاب، زنان را از این عمل نهی فرموده است
.
اوضاع زن در جاهلیت مدرن
اگر دیروز در عصر جاهلیت اول، فرزند دختر نشانۀ نگون بختی به شمار می آمد و تنها جنس مذکر دارای ارزش و جایگاه اجتماعی بود، امروز در جاهلیت مدرن نیز ویژگی های طبیعی جنس مونث و در نقش اصلی زنان؛ یعنی مادری و همسری به عنوان نقش های کلیشه ای و عامل فرودستی آنان شناخته شده است. زنان تنها زمانی در جامعه به رسمیت شناخته می شوند که از نقش های سنتی خود دست بشویند،همه ویژگیهای جنس مذکر را دارا شوند و مانند مردان به صحنه های مختلف کار و اشتغال و فعالیت اجتماعی وارد شوند.
اگر دیروز، زن، تنها کالای جنسی و وسیله ی کام روایی بیشتر مردان تلقی می شد، امروزه نیز زن تنها کالای جنسی و موضوع سود آورترین تجارت جهانی (تجارت سکس)؛ مشتری تولیدات رنگارنگ بهداشتی، آرایشی، پوشاک و … جهان سرمایه داری و ابزاری برای عرضه و فروش هر چه بیشتر کالاهای تولیدی شرکت های بزرگ از مسواک و خمیر دندان و شامپو گرفته تا تلویزیون و ماشین لباسشوی و خودرو شناخته می شود.
اگر زنان در جاهلیت اولی با خود آرایی و زینت و زیور خود در مجامع عمومی به خود نمایی می پرداختند، در جاهلیت جدید نیز، بازیگران مسابقۀ پایان ناپذیربرای عرضۀ هر چه زیباتر، جذاب تر و تحریک کننده تر در کوچه و بازار و رسانۀ تصویری هستند، تا آنجا که امروز، سالانه میلیاردها دلار برای زیباتر نمایاندن خود هزینه می کنند.(شفیعی/1389/161)
اگر اعراب جاهلی با خشونت تمام با دختران و زنان برخورد کرده و آنان را زنده به گور می کردند، بشر به اصطلاح متمدن عصر جدید نیز، خشونت به زنان را به اوج رسانده، برای نمونه در ایالات متحدۀ آمریکا در هر8 ثانیه با یک زن بد رفتاری می شود و هر 10ثانیه به یک زن تجاوز می شود. در مجموع 51 در صد زنان بزرگسال قربانی خشونت و تجاوزند. ( همان/ 162).
امام علی (ع) در حدیثی طولانی ویژگی زنان عصر مدرن را بیان کرده، می فرمایند: « در آخر الزمان و نزدیک شدن قیامت که بدترین زمان هاست، آشکار می گردد، زنانی که زیبایی های خود را ظاهر می کنند؛حجاب ندارند؛از دین و ایمان برهنه اند؛ داخل فتنه و فسادند؛ به شهوات و خواهش های نفسانی روی می آورند؛ در عیش و نوش ها و لذتهای نفسانی سرعت می گیرند؛ محرمات الهی را حلال می شمارند و در نهایت مخلد جهنم خواهند بود.( طبرسی/مکارم الاخلاق/1412/201 )
بررسی مفهوم تبرج وآیه آن
در معنای لغوی تبرج چنین بیان شد که تبرج عبارت است از ؛خودنمایی وخودآرایی در برابردیگران.
شهید مطهری(ره)،تبرج راغریزه اختصاصی زنان دانسته وتصاحب قلب مرد ازسوی زن را ناشی ازطبیعت زنانگی ومیل زن به حس خودآرایی بیان کرده است.همچنین انحراف تبرج وبرهنگی راهم انحرافی مخصوص زنان دانسته است.«مطهری/1379/436»
روانشناسان غربی نیز این سخن را تایید کرده وخانم جینا لمبروزو«g,lombroso» می گوید:در زن علاقه به دلبر بودن ودل باختن،مورد پسند ومایه ی خرسند شدن بسیار شدید است.«لمبروزو/1369/15»
ویل دورانت نیز تبرج را مختص زنان دانسته است.«ویل دورانت/1369/223».
بنابراین تمایل زنان به خودنمایی واظهارزینتهایشان از بعد حیوانی نشأت می گیردوهمچون سایر غرایز،نیازمند کنترل می باشد.از این رو،دین اسلام حد وحدود ویژه ای را برای آن تعریف کرده است واز آزادی بی حد وحصر آن مانع شده ومسأله پوشش را برای عرصه های عمومی مطرح وبرای پاسخ گویی مناسب به این میل،زنان را به داشتن زینت وآرایش در عرصه های خصوصی تشویق کرده است.وطرح حجاب وپوشش را هرگز به معنای نادیده گرفتن نیاز طبیعی زن به خودآرایی ندانسته است.شاهد این ادعاآیه ی صریح 32 اعراف است که می فرماید:«قل من حرم زینت الله التی اخرج لعباده والطیبات فی الرزق قل هی للذین امنوا فی الحیوۀ الدنیا خالصه یوم القیامه(اعراف/32)»؛بگو چه کسی زینت الهی راکه خدا برای بندگانش پدیدآورده وروزی های پاکیزه ومطبوع را حرام کرده است؟بگو این نعمت ها در زندگی دنیا برای کسانی است که ایمان آورده اندولی روز قیامت مخصوص ایشان است.
روایات نیزتاکید مکرر برضرورت آرایش وزینت برای زنان دارند.در حدیثی از پیامبر اکرم «ص»آمده است:«بهترین زنان شما زنی است که بسیار با محبت ،عفیف وپاک دامن باشد،نزد اقوامش عزیز ومحترم وبا شوهرش متواضع باشد،برای او خودآرایی کندودر برابر نا محرم عفیف باشد.«کلینی/1367/5/324»
این حدیث شریف با ارج نهادن به نیاز طبیعی زن ،حد مجازآن را برای شوهر تجویز کرده وحضور عفیفانه در برابر نا محرم را توصیه نموده است .
در حدیثی دیگر حضرت رسول «ص»حتی به زنان که شوهر نابینا دارنددستور می دهدکه با بوی خوش وخضاب آرایش نمایند.امام صادق «ع»فرمود:از رسول خدا «ص»سوال شد زن چگونه برای شوهر نابینا آرایش کند؟فرمود:با استعمال عطروخضاب کردن ،که نوعی بوی خوش است.«حرعاملی/1409/2/167».
بنابراین کوشش زن در جذاب بودن وآرایش برای شوهر،ضمن اینکه نیاز طبیعی زن به خودآرایی وخود نمایی را ارضا می کند،وی را از جلوه گری در برابر مردان نامحرم بی نیاز می کند؛چرا که اوبرای شوهری خودآرایی کرده که حقیقتا به اوعشق می ورزدووفاداراست.ازآن بالاتر امر خالقش را امتثال کرده است. بدین سان هم به نیاز غریزی خود پاسخ گفته وهم ازآفات وانحرافات جسمی وروحی مصون مانده است.
آرایش وتبرج زنان در اجتماع بی گمان زمینه های جلب توجه وبه دنبال آن ایجاد فتنه وفساد خواهد کرد قرآن از حضور اینگونه زن در جامعه نهی فرموده است:«وقرن فی بیوتکن ولا تبرجن تبرج الجاهلیه الاولی»«احزاب/33»؛ای زنان پیامبر شما درکانون خانه هایتان ثابت باشید وخویشتن را به خودآرایی جاهلیت پیشین میالایید..
آیه شریف نیز تبرج راویژگی اختصاصی زنان دانسته است وخطاب را متوجه زنان پیامبر «ص»ساخته تا دیگر زنان مسلمان بدانند جایی که نزدیکترین افراد به پیامبر ممکن است در چنگال ویرانگر جاهلی اسیر گردند، تهدید متوجه ایشان نیز خواهد شد .پس خطاب آیه به عموم زنان است واینکه چرا خطاب مخصوص زنان است؛ زیرا اگر غول جاهلیت در جان زنان جامعه به عنوان رکن اصلی ومربی جامعه نفوذ کند تمام پهنه ی جامعه را مورد تاخت وتاز قرارداده وچون سهم مهلکی جامعه را هلاک خواهد کرد .
همچنین بررسی اجمالی نظر مفسران نشان می دهدکه «قرن»،استقرار در منزل است اما نباید ازآن منع مطلق زن تصور شود.«صادقی/1365/24/111،سید قطب/1412/5/2859»؛زیرا همسران پیامبر«ص»به شهادت تاریخ،همراه پیامبر به مسافرت رفته،ودر جنگها وسایر فعالیت های اجتماعی شرکت فعال داشته اند وپیامبرنیز منعی نفرموده است.
درمورد واژه تبرج که معنای لغوی آن گذشت ونظرمفسران نیز بیشتر حول آشکار ساختن زینت وزیبایی می گردد.«صادقی/1365/24/111؛قاسمی/1418/8/67،بروجردی/1366/5/353،شریعتی/1346/119»«زحیلی/1418/22/16،صفار/1404/32/217».
در مورد جاهلیت اولی نیزبحث مجملی گذشت.
درمورد شأن نزول آیه نیز آمده است که روزی در هوای گرم مدینه،زن جوان وزیبایی در حالیکه طبق معمول روسری خود را به پشت گردن انداخته ودور گردن وبنا گوش پیدا بود.از کوچه عبور می کرد.مردی از اصحاب رسول خدا«ص»از طرف مقابل می آمد وآن منظره ی زیبا سخت نظر اورا جلب کردو چنان غرق تماشای آن زن زیبا شد که از خود واطرافش بی خبر گشت.
آن زن وارد کوچه ای شد وجوان با چشم خود اورا دنبال می کرد.همانطور که می رفت نا گهان استخوان یا شیشه ای که از دیوار بیرون آمده بود به صورتش اصابت کرد واورا مجروح ساخت ،وقتی به خود آمد خون از سر ورویش جاری بود .با همین حال خدمت رسول اکرم «ص»رفت وماجرا را عرض کرد این بود که آیه ی مبارک نازل شد.«کلینی/1362/5/521،حرعاملی/1409/3/24،فیض/1415/3/420»
گروهی از مفسران سبب نزول آیه را با توجه به شیوه ی پوشش حاکم بر جامعه جاهلی دانسته اند ؛زیرا زنان دردوره جاهلی ،با سینه برهنه وگردن ودستهای مکشوف میان مردان آمدوشد می کردند وچه بسا اندام هیجان بار وگیسوانشان را آشکار می ساختند.روسری ها را از پشت سر می آویختندوسینه هایشان نمایان می شد.«بروجردی/1366/12/230/مکارم/1374/17/290»
مصادیق تبرج
تبرج، عنوان کلی است که در خارج مصداق های فراوانی دارد و نهی شارع نیز از طریق این عنوان به مصادیق آن تعلق گرفته است. برخی از مصداق های تبرج در زنان مربوط به نوع رفتار و حرکات و پاره ای نیز مربوط به پوشش آنان است.
یکی از مصادیق تبرج در نوع پوشش است که در قالب لباس شهرت، نازک و بدن نما و، تشبیه لباس زن و مرد به یکدیگر نمودارمی شود.
- لباس نازک و بدن نما
چنین لباسهایی در حقیقت برهنگی را احیا می کنند؛ زیرا هدف از پوشیدن لباس- که پوشیدگی است- با این لباس ها محقق نمی شود. در فرهنگ روایات از این گروه به عنوان« کاسیات عاریات؛ پوشیدگان برهنه» نام برده شده است.
رسول خدا (ص) در زمرۀ دوزخیان،از زنانی نام می برد که لباس بر تن دارند، اما گویا برهنه اند و در میان مردم به صورت تحریک کننده ای راه می روند.(مسلم/بی تا/6/168، نیشابوری/ بی تا/ 4/436، بیهقی/بی تا/2/234، شیخ صدوق/1413/3/395، طبرسی/1412/201، طبرانی/ بی تا/2/128، ابویعلی/1408/12/46، متقی هندی/1409ق/16/383).
بنا به فرمایش امام علی (ع) ریشه چنین پوشش های بی حیایی و ضعف ایمان است. حضرت فرموده اند: « علیکم بالصفیق من الثیاب؛ فانه من رق ثوبه رق دینه؛ بر شماباد پوشیدن لباس ضخیم چرا که هر کس لباسش نازک باشد، دینش نازک ( و سست ) است. (حر عاملی/1409/242، صدوق/1403/2/622، شعبه حرانی/1404/113، مجلسی/1404/80/1804).
تحقیقات روان شناسی نیز گواه است که مردان در برابر مناظر تحریک آمیز دچار طغیان شهوانی وفشارروانی می شوند وعنانصبرومقاومت را از دست داده وباتسلم شدن در برابرتندی هوس ، به هر طریقی می کوشند خود را از انرژی فشرده و قدرتمند شهوت جنسی برهانند.( هاشمی رکاوندی/1370/89).
- لباس شهرت
پوشش و لباس انسان نباید به گونه ای باشد که موجب انگشت نما شدن فرد شود و به تعبیرامام صادق(ع) بهترین لباس در هر دوره ای لباس آن دوران است. (مجلسی/40/314). به عبارت دیگرپوشش نباید خارج از عرف جامعه باشد. بنابراین لباسی که تفاوت محسوس با دیگر لباس ها داشته باشد، به گونه ای که شخص با پوشیدن آن انگشت نما شود لباس شهرت نامیده می شود و فرقی نمی کند که تفاوت آن از نظررنگ باشد و یا دوخت و مدل یا پارچه یا غیر این ها…(کلینی/1404/6/444)
حضرت صادق (ع) می فرماید: « خداوند شهرت لباس را دشمن می دارد.» (حر عاملی/1409/5/24). حضرت رسول اکرم (ص) نیز فرمودند:« هر کس لباسی بپوشد که به وسیله آن بر مردم مباهات و{تفاخر} کند خداون به او{به نظر رحمت} می نگرد تا این که آن لباس را از تن در آورد.( ری شهری/1385/10/246).
روشن است که چنین افرادی ارزش و اعتبار و انسانیت را در همین چند قطعه لباس بی ارزش می دانند و بدین طریق می خواهند فخر فروشی کرده و نظر همگان را به خویش جلب نمایند؛ غافل از اینکه به فرموده ی حضرت رسول (ص) خداوند در آخرت به چنین فردی لباس خفت و خواری خواهد پوشاند.
- تشبیه زن و مرد در لباس
دستورات دینی، ما از راه تشبه در لباس نیز برحذر داشته بدین معنا که نباید زنان خود را شبیه مردان و مردان خود را شبیه زنان کنند. جامعه امروزی ما کم و بیش به این نوع از پوشش روی آورده است. در حالی که چنین افرادی مورد لعن قرار گرفته اند. حضرت رسول اکرم(ص) در این باره فرمودند: « خداون لعنت کند مردی را که لباس زن بپوشد و زنی را که لباس مرد بپوشد». (.فتال / بی تا/2/310). توضیح اینکه بعضی از لباس ها میان زن و مرد مشترک است. مانند: شلوار، ولی بعضی مختص مردان و برخی دیگر مختص زنان می باشد و روایات، نهی کننده از پوشیدن لباس مختص هر یک از مرد و زن است که موجبات جلب توجه و مفسده می شود.
-خود نمایی از طریق تعطر و تزین
نوع دیگری از خود نمایی در قالب رساندن بوی خوش به نامحرم است که تأثیر آن در تهییج شهوت به قدری زیاد است که از این عمل به زنا تعبیر آورده شده است.
حضرت رسول(ص) فرمودند: اگر زنی خود را معطر کند و بر مردی بگذرد که بوی آن را دریابد ، زنا کار است.(ورام/بی تا/1/28)
و در جایی دیگر فرمودند: « هر زنی که خود را برای غیر شوهرش خوشبو نماید و از منزلش خارج شود مورد لعن و نفرین است تا وقتی که به منزل برگردد». ( کلینی/1362/5/518، حر عاملی/1409/20/161).
- آرایش تند و مهیج
استفاده از لوازم آرایشی تند در جهت هر چه زیباتر کردن و جذاب تر کردن و به چشم کشیدن خود در برابر نامحرمان از دیگر طرق تبرج است که امروزه حتی دامنگیر جوامع اسلامی نیز شده است. غافل از ضررهای جسمی ناشی از استعمال مواد شیمیایی آسیب زا و ضررهای روحی جبران ناپذیر، فتنه و فساد حاصل از آن باتلاقی را ایجاد می کند که هر کسی در آن وارد شود به ناچار غرق خواهد شد.
-رفتارها و حرکات مهیج
برخی دیگر از مصداق های تبرج ناشی از رفتار و حرکات مهیج فرد می باشد. طرز راه رفتن و استفاده از کفش های صدادار و نشست و برخاست زن نیز عامل تحریک و زمینۀ بروز گناه می شود.
اسلام حتی به این جزئیات نیز توجه داشته و برای تک تک این موارد حکم صادر کرده است. در مورد راه رفتن زن فرموده است: « ولا یضربن بارجلهن لیعلم ما یخفین من زینتهن » ( نور /31 ) ؛ زنان به منظور آشکار ساختن زینتهای پنهان خود، پای بر زمین نکوبند».
پس زن نباید به گونه ای گام بردارد و راه برود که زینتهایشان نمایان شده، مردان را به خود متوجه کنندگویاقرآن با لطافتی در خور توجه هشدار می دهد همانگونه که زن نباید نقاط تحریک آمیز را در پیش دید مردان نهد و از این راه زمینۀ گسترش فساد را فراهم آورد نباید زمینه فساد را با هیجان انگیزی از راه گوش نیز فراهم آورد.(ر.ک: قاسمی/1418 ق/ 12/199).
مفهوم دقیق آیه با توجه به فرهنگ جاهلی حاکم درآن زمان و روش و منش زن جاهلی به هنگام حضور در اجتماع، روشن تر می شود:« در گذشته زن ها (خلخال به پا می کردند) و پاهای خود را چنان بر زمین میزدند که صدای خلخال آنها شنیده شود. آیه از این عمل نهی فرموده است.»( ر.ک: طبرسی/ 1372/7/243 و مقداد/ / 2/224).
از امام رضا (ع) سوال شد: آیا برای زنان و دختران جایز است که خلخال بپوشند؟ فرمود: « اگر بدون صدا باشد اشکالی ندارد ولی اگر صدا دار باشد جایز نیست». ( کلینی/1365/3/404؛شیخ صدوق 1413/1/254، حر عاملی/1409/4/436 و مجلسی/ 1404/80/249).
پس تبرج و خود نمایی در مورد شنیدن صدای پا هم وجود دارد که در قالب مصداق جاهلی که خلخال بود و چه در قالب چکمه های رنگارنگ و زنگوله دار و رنگی و کفش های پاشنه دار و صدا دار امروزی.
- با ناز و کرشمه سخن گفتن
یکی دیگر از محل های ظهور و بروز تبرج، نحوه ی سخن گفتن زن با نامحرم است. قرآن در این مورد می فرماید: «… فلا تخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض و قلن قولا معروفا». (احزاب/32)؛ با نرمی و خضوع (با نامحرم) سخن نگویید تا شخصی که دلش بیمار است به طمع بیفتد و سخن نیکو {طوریکه تحریک آمیز نباشد} بگویید».
خوشرویی و خوش خویی زن با مردان بیگانه چراغ سبزی است که مردان را به یاد هوس ها و تمایلات شهوانی می اندازد. بنا براین نباید از الفاظی که بوی دوستی و محبت و صمیمیت می دهد و امید به نفوذ در شخصیت زن را افزایش می دهد استفاده کرد؛ زیرا تمام بدن زن عورت است. یعنی تمامی جنبه های رفتاری زن به علت جاذبه طبیعی وجود زن می تواند تاثیر گذار باشد، از جمله نازک کردن صدا و استفاده از لحن نرم و فریبنده، حرکات لب و دهان و صورت و شوخی ها می تواند زمینه طمع را در بیمار دلان ایجاد کند.
بنابراین سخن گفتن زن از دو جنبه می تواند محرک باشد: یکی از جهت انواع کلمات و عبارات محتوایی که در گفتگو با نامحرم به کار می برد و دیگری خود صدا و لحن آهنگ سخن که خود اثراتی دیگر دارد. با این حساب بذله گویی و شوخی و مزاح زن و مرد نامحرم در محیط کاری مشترک که معمولا به قصد تفریح و رفع خستگی انجام می شود جای خود را دارد.
در لسان روایات نیز از سخن گفتن بدون ضرورت زن با نامحرم و شوخی و بذله گویی او با نامحرمان نهی شده است.
ابن ابی بصیر می گوید: من به یک زنی قرآن می آموختم، روزی با او بر سر چیزی شوخی نمودم، وقتی پیش امام باقر (ع) رفتم، امام خطاب به من فرمود: « چه چیزی به آن زن گفتی؟» صورتم را از خجالت پایین انداختم ؛ آنگاه فرمود: « دیگر تکرار نکن».( طبری/1413ق/232 مجلسی/1404/46/247).
در روایتی از امام صادق (ع) نیز آمده که امیر المومنین (ع) از سلام به زنان جوان بدش می آمد و می فرمود:« می ترسم صدای آنان مرا خوش آید و بیش از آنکه ثواب ببرم گناه کرده باشم». (کلینی/1362ش/2/648، فیض/1406ق/5/600)
اثر تحریک آمیز صدای زن توسط روان شناسان نیز مورد بررسی قرار گرفته، از جمله مارتین موریسون روان شناس معروف کانادایی به این نتیجه رسیده که:
صدا اولین محرک و عامل جنسی به شمار می آید …. و صدای زن در مردها اثر بسزایی دارد.
( پاک نژاد/182) . بنابراین تبرج مصداق خاص و معین ندارد، بلکه عنوان عام و کلی است که هر آنچه موجب خودنمایی و جلب توجه دیگران شود را در بر می گیرد. از این رو، زن برای حضور در میان مردان نامحرم موظف است از به کار گیری هر گونه مظاهر که سبب انگشت نماشدن او در جامعه شود، بپرهیزد.
مراجع و حکم تبرج
بنا به فتوای مراجع عظام، خود نمایی کردن زن به منظور به گناه انداختن دیگری حرام است.
امام خمینی (ره)، آیت الله اراکی، مرحوم آیت الله بهجت، مرحوم آیت الله تبریزی، آیت الله خامنه ای،آیت الله سیستانی، آیت الله صافی گلپایگانی و مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی؛ استفتاء:
(احکام خود نمایی/ علیرضا/ 19 دی ماه 1389) www.google.com) )
بر آمد
حاصل آنکه تبرج زنان نوعی میل فطری است که اسلام برای آن حدود و ثغوری در نظر گرفته است و مغهومی کلی است و در قالب های مختلف پوششی همچون لباس نازک، براق و جذاب و غیر متعارف و در قالب رفتاری همچون ناز و کرشمه و رفتارهای جلف و سبک و قالب گفتاری همچون نازک کردن صدا و خنده های مهیج و آرایش های تند و زننده، بروز و ظهور می یابد که در صورت تهییج و جلب توجه نامحرم و ایجاد مفسده حکم حرمت بر آن بار شده و مورد نهی واقع شده است.
منابع و مآخذ
*قرآن کریم
*نهج البلاغه
- ابن ابی الحدید / شرح نهج البلاغه / کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی/بی چا / بی جا / 1404
- ابو یعلی / مسند ابو یعلی / دار المؤمون للتراث / ادل / بی جا / 1408
- ابن اثیر / النهایة فی غریب الحدیث / اسماعیلیان / چهارم / قم / 1364
- ابن فارس / ابو الحسین احمد / مقاییس اللغة/ مکتبةالاعلام الاسلامی / بی چا /بی جا /1404
- اشعث / محمدبن /جعفریات / مکتبۀ نینوی الحدیث / بی چا/ تهران / بی تا
- بروجردی /محمد ابراهیم/ جامع / صدر/ ششم / تهران/ 1366
- بیهقی/سنن الکبری /بی نا/ بی چا/ بی جا/ بی تا
- پرورش/ علی اکبر/ پدیده جاهلیت از دیدگاه قرآن/ انتشارات سید جمال/ بی چا/ بی جا/ بی تا
- پیشوایی/ مهدی/تاریخ اسلام / دفتر نشر معارف/ ششم/ قم/ 1386
- جعفریان / رسول / تاریخ سیاسی اسلام/ دلیل ما/ چهارم/قم / 1382
- ……………./ رسائل حجابیه / دلیل ما / دوم / قم / 1428
- جواد علی / المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام/ دارالعلم الملایین / بی چا /بیروت / بی تا
- حر عاملی / وسائل الشیعه / مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث / اول / قم / 1409
- حسینی شاه /حسین بن احمد / تفسیر اثناعشری/ میقات/ اول/ تهران/ 1363
- دهخدا /علی اکبر/ لغت نامه دهخدا/ مؤسسه انتشارات /چاپ دانشگاه تهران/ دوم/تهران/ 1377
- زحیلی / وهبۀ بن مصطفی/التفسیر المنیر/ دارالفکر/ دوم / بیروت - دمشق/ 1418 ق
- سبحانی / جعفر/ فروغ ابدیت/ مرکزمطبوعاتی دارالتبلیغ اسلامی / بی چا، بی جا ، بی تا
- سید قطب /محمد/ جاهلیت قرن بیستم/ صدر الدین بلاغی / امیر کبیر / دوم / تهران / 1364
- سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی / فی ضلال القران / دارالشرق / هفدهم/ بیروت- قاهره / 1412
- شعبۀ حرانی / حسن/ تحف العقول /انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین / دوم / قم / 1404
- شفیعی سروستانی/ اسماعیل /جاهلیت مدرن در رویارویی با امام زمان (عج) / موعود عصر (عج) /اول/ تهران /1389
- شوقی ضیف / تاریخ الادب العربی / دارالمعارف / هفتم/ قاهره / بیتا
- صادقی/ محمد/ الفرقان فی تفسیر القران/ انتشارات فرهنگ اسلامی /بی چا/قم/ 1365 ه.ش
-صفار/ محمد بن حسن بن فروخ/ بصائر/ انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی/ بی چا/دوم 1404.ه.ق
- صدوق/ الخصال/انتشارات جامعه مدرسین قم/دوم/1403
- طباطبایی/محمد حسین/المیزان فی تفسیر القرآن/دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین/پنجم/قم/1417
- طبرانی/معجم الصغیر/دارالکتب العلمیه/بی چا/ بیروت- لبنان/بی تا
- طریحی/ فخر الدین محمد/ مجمع البحرین/ مرتضوی/ سوم/ طهران/ 1417
-طبرسی/ حسن بن فضل/ مکارم الاخلاق/ شریف رضی/ بی چا،قم/1412
-………./ مجمع البان فی تفسیر القرآن/ ناصر خسرو/ سوم/ تهران/ 1372
- طیب/ عبد الحسین/ اطیب البیان/ اسلام/ دوم/ تهران/ 1378
- فتال نیشابوری/ محمد بن حسن/ روضه الواعظین/ رضی/ بی چا/ قم/ بی تا
- فراهیدی/ خلیل بن احمد/ العین/ هجرت/ دوم/ قم/ 1410
-فیض کاشانی/ ملا محسن/ الصافی/ الصدر/ دوم/ تهران/ 1415
- …………../ الوافی/امیر المومنین/ اول/اصفهان/1406
- فیومی/ احمد بن محمد/ مصباح المنیر/ بی نا، بی چا، بی تا، بی جا
- قاسمی/ محمد جمال الدین/ محاسن التاویل/ دارالکتب العلمیه/ اول/ بیروت/1418
- قرشی/ علی اکبر/ قاموس قرآن/ دارالکتب العلمیه/ ششم/ تهران/ 1371
- قمی/ علی بن ابراهیم/ تفسیر قمی/ دارالکتاب/ چهارم/ قم/ 1367
- کلانتری/ علی اکبر/ فقه و پوشش بانوان/ بوستان کتاب/ دوم/ قم/ 1384
- کلینی/ محمد بن یعقوب/ الکافی/ اسلامیه/ دوم/ تهران/ 1362
- لمبروزو/ جینا/ روح زن/ پری حسام شه/ دانش/ بی چا/ تهران/ 1369
- مترجمان/جوامع الجامع/ بینا/ پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی/ دوم/مشهد/1377
- مجلسی/ محمد تقی/ بحار الانوار/ موسسه الوفاء/ بی چا/ بیروت/ 1404
- متقی هندی/ کنز العمال/ بی چا/ موسسه الرساله/ بیروت/ لبنان/1409
- محمدی ری شهری/ محمد/ میزان الحکمه/ حمید رضا شیخی/ دار الحدیث/ یازدهم/ قم/ 1389
- مسلم نیشابوری/ صحیح مسلم/ دارالفکر/ بی چا/ بیروت-لبنان/ بی تا
- مصطفوی/ حسن/ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم/ دار الثقافه و الارشاد الاسلامی/ اول/ طهران/ 1410
- مکارم شیرازی/ناصر/ تفسیر نمونه/ اول/ دارالکتب الاسلامیه/ تهران/ 1374
- مطهری/ مرتضی/ نظام حقوق زن در اسلام/ صدرا/ بی چا/ تهران/ 1379
- مقداد/ فاضل/ کنز العرفان فی فقه القرآن/ مجمع جهانی تفرید مذاهب اسلامی/ اول/ بی چا/ 1419 ق
- مهدی زاده/ حسین/ حجاب شناسی/ بی چا/ مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزۀ علمیه/ قم/ 1381
- نجفی/ محمد جواد/ تفسیر آسان/ اسلامیه/ اول/ تهران/ 1398ق
- نیشابوری/ حاکم/ مستدرک حاکم/ بی نا، بی چا، بی جا، بی تا
- ورام/ ابن ابی فارس/ مجموعه درام/ مکتبه الفقیه/ بی چا/ قم/ بی تا
-ویل دورانت/ لذات فلسفه/ عباس زریاب/ سازمان آموزش انقلاب اسلامی/ بی چا/ تهران/1369
- هاشمی رکاوندی/ مقدمه ای بر روانشناسی زن/ شفق/ اول/ قم/1370
